Ελούντα

Η Ελούντα είναι μία από τις αρχαιότερες γνωστές πόλεις της κρήτης. Ο Όμηρος, όπως και ο Παυσανίας, είναι οι πρώτοι που εκθέτουν στα έργα τους μία πόλη-κράτος με το όνομα Ολούς. Η ιστορία της όμως είναι ακόμα παλαιότερη. Ευρήματα αποδεικνύουν την ύπαρξη της προϊστορικής πόλης της Ολούντoς. Το μινωικό όνομα της πόλης εικάζεται ότι ήταν Ολούντα παρόλο που δεν έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο.

Το όνομα Ολούς, χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί τι ακριβώς σημαίνει, εικάζεται ότι είναι προελληνικό όνομα το οποίο ανήκει στην εποχή πριν τη γραφή (προϊστορία). Η τοποθεσία της βρίσκεται στη θέση Πόρος, στον ισθμό που ενώνει τη χερσόνησο (σήμερα νησί ύστερα από τη διάνοιξη διώρυγας από τους Γάλλους το 1897) Κολοκύθα με τη στεριά. Σήμερα, μεγάλο μέρος της αρχαίας πόλης βρίσκεται κάτω από τη θάλασσα, ενώ ερείπια φαίνονται στο βυθό της θάλασσας.

Στα δυτικά του ισθμού έχουν ανασκαφεί από γάλλους και έλληνες αρχαιολόγους τάφοι της μινωικής και κλασσικής περιόδου. Κατά την αρχαιότητα η Ολούς (ή ο Ολούς κατά μία διαφορετική άποψη), έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. Ήταν γνωστή για την εξόρυξη ακονόπετρας, μία πέτρα που χρησιμεύει για το ακόνισμα μαχαιριών και που χρησιμοποιούνταν από τα προϊστορικά χρόνια. Για τον ίδιο λόγο ο Όμηρος μνημονεύει στην Ιλιάδα την πόλη. Ένα άλλο υλικό που εξήγαγαν ήταν η πορφύρα, μία χρωστική ουσία που προέρχεται από την επεξεργασία συγκεκριμένου όστρακου, μία ουσία πολύτιμη λόγω της σπανιότητας των οστράκων. Είναι κοινώς αποδεκτό στην επιστημονική κοινότητα, ότι η Ολούς άκμαζε κατά τα μινωικά χρόνια. Ήταν μία πόλη ισχυρή, οχυρωμένη, με δύο φυσικά λιμάνια, ιερό, δικό της νόμισμα και δικό της πολίτευμα.

Το πολίτευμά της λεγόταν “Ευνομία”. Επρόκειτο για δημοκρατικό πολίτευμα, κατά το οποίο οι άρχοντες που είχαν νομοθετική και εκτελεστική εξουσία λεγόταν “Κόσμοι”. Το σώμα των Κόσμων το εξέλεγε κάθε χρόνο ένα εκλογικό σώμα που είχε το όνομα «Κοσμίοντες». Οι Κόσμοι εκλεγόταν για να κυβερνήσουν ένα χρόνο και ήταν το συλλογικό όργανο της Πολιτείας, που ο αρχηγός της ονομαζόταν «Πρωτόκοσμος». Σημαντική θέση στη θρησκεία είχε ο Ταλαίος Δίας, ενώ κατά το 2ο π.Χ. Αιώνα δέσποζε το περίφημο ξύλινο άγαλμά της θεάς Άρτεμης Βριτόμαρτις. Έχουν βρεθεί πολλά δείγματα της λατρείας των αρχαίων όπως πήλινες προτομές θεών, μια κουροτρόφος, μια άλλη θεά με πόλο στο κεφάλι, μια ένθρονη θεά, πήλινα ειδώλια πουλιών, μιας σειρήνας, χοίρων και χελωνών, καθώς και πολλούς λύχνους.

Ένας λύχνος είναι ένα σπάνιο «πολύφωτο» με εβδομήντα μύξες (οπές) στην περιφέρεια του. Η αρχαία Ολούς, που βρισκόταν κοντά με τη Λατώ, είχε συχνά διαμάχες με την τελευταία. Στη θέση Λενικά, στα σύνορα των πόλεων Ολούντος και Λατούς προς Καμάραν ήταν το Αφροδίσιον: ένα δίχωρο τετράγωνο ιερό του 2ου αι. αφιερωμένο στον Άρη και την Αφροδίτη, που χτίστηκε στη θέση αρχαιότερου Αφροδισίου του 8ου αι. Οι δύο χώροι είχαν κοινό προστώο, την «παστάδα». Κάτω από το δάπεδο της παστάδας ανακαλύφθηκε η εσχάρα και μια βάση κολόνας του αρχαίου Αφροδισίου. Ενδεχομένως το ιερό να ήταν και η αιτία της αντιπαλότητας μεταξύ Ολούντος και Λατούς. Η αρχαία Ολούς θεωρείται εξέχουσας σημασίας από τους επιστήμονες σήμερα, ενώ πολλά δείγματα των ευρημάτων φιλοξενούνται στο μουσείου του Λούβρου.

Η λαμπρή ιστορία της αρχαίας Ολούντος διακόπτεται απότομα από έναν ισχυρό σεισμό το 780 μ.Χ. Επιπλέον εκείνη την περίοδο η κρήτη δέχεται επιθέσεις από Άραβες πειρατές οι οποίοι από τα χρόνια του Λέοντα Γ’ (717-741) είχαν αρχίσει να κατακτούν περιοχές της κρήτης. Όπως είναι λογικό, οι κάτοικοι άρχισαν να εγκαταλείπουν την πόλη αναζητώντας την ασφάλεια στους ορεινούς όγκους της περιοχής. Η αποδυνάμωση της ναυτικής και εμπορικής δραστηριότητας ήταν γεγονός. Η αρχαία Ολούς ζούσε την παρακμή μέχρι το 13ο αιώνα όταν το 1211 η κρήτη πέρασε στα χέρια των Ενετών. Ξεκινά, έτσι, μία περίοδος φωτός για την κρήτη. Μιά νέα εποχή, έπειτα από τόσα χρόνια αραβοκρατίας, αρχίζει και για την Ολούντα.

Σε ενετικό έγγραφο του 1376, η αρχαία πόλη της Ολούντος αναφέρεται ως Elonda. Η Σπιναλόγκα αν και θεωρείται ότι μέχρι τότε ήταν γνωστή ως Καλυδών, δεν έχει καμία σχέση με τη Σπιναλόνγκα και πρόκειται για «βάπτισμα» των σύγχρονων αφού μάλλον δεν υπάρχει απόδειξη πως ονομαζόταν έτσι. Οι Ενετοί τη μετονόμασαν σε σπιναλόγκα από τα λατινικά spina lunga που σημαίνει μακρύ αγκάθι. Ως γνωστόν, οι ενετοί εκτός από την αναγέννηση, φέραν μαζί τους και το εμπορικό τους ταλέντο, αφού επρόκειτο για κράτος κατεξοχήν ναυτικό με έμφαση στο εμπόριο. Μπορούμε λοιπόν και πάλι να θεωρήσουμε άκρως φυσιολογικό ότι μία πόλη με ισχυρό λιμάνι θα άκμαζε κατά την κατοχή των Ενετών.

Εκτός από την αξιοποίηση του λιμανιού της Ολούντος, πλέον Ελούντας, οι ενετοί φτιάξαν και τις αλυκές, αφού την εποχή εκείνη, το εμπόριο αλατιού είχε την τιμητική του. Το 1579, οι Ενετοί προκειμένου να προφυλάξουν την πόλη από την πειρατεία, οχύρωσαν τη Σπιναλόγκα. Είναι άξιο αναφοράς, ότι το φρούριο της Σπιναλόγκα ήταν τόσο καλοφτιαγμένο, που οι Ενετοί το κράτησαν υπό την κατοχή τους μέχρι το 1715, 65 δηλαδή χρόνια αφότου οι Τούρκοι κατέκτησαν την κρήτη. Σε αυτό το σημείο, κρίνω άξιο αναφοράς το σημαντικό ρόλο που έπαιξε η σπιναλόγκα ως ορμητήριο για τους χαΐνηδες, τους κρητικούς αντάρτες που εναντιώθηκαν στους τούρκους κατακτητές. Κατά την τουρκοκρατία σταματάει η ανάπτυξη της Ελούντας αλλά δεν παρακμάζει σημαντικά.

Λίγο πριν τη λήξη της Τουρκοκρατίας, μαρτυρείται από δημόσιο έγγραφο της εποχής, ότι στην Ελούντα ζουν 681 κάτοικοι.Το 1905 ιδρύεται στη Σπιναλόγκα το γνωστό λεπροκομείο υπό της αιγίδα της κρητικής πολιτείας το οποίο λειτουργεί μέχρι το 1957. Έπειτα από την ένωση με την Ελλάδα το 1913 αρχίζει και πάλι η ανάπτυξη της στάσιμης μέχρι τότε πόλης και το 1928 ζουν 1500 κάτοικοι. Κατά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, η Ελούντα ήταν υπό την κατοχή των Γερμανών αφού τα εδάφη της ήταν κατάλληλα για απόβαση από τους συμμάχους. Το 1969 χτίζεται το πρώτο ξενοδοχείο και ξεκινά η τουριστική εκμετάλλευση της περιοχής. Κατά την τελευταία απογραφή, στην Ελούντα ζουν 2200 κάτοικοι.

Κάνοντας μία γενική θεώρηση, διαπιστώνουμε πως η Ελούντα ακολούθησε μια σταθερή πορεία στο χρόνο. Η γεωγραφική της τοποθεσία την κατέστησε μία σημαντική εμπορική, στρατηγική και τουριστική πόλη στο βάθος των αιώνων συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής. Αναμφίβολα πρόκειται για μία πόλη, που έχει τη δική της θέση στην ιστορία, που έπαιξε και παίζει το δικό της ιδιαίτερο ρόλο, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη θάλασσα κολυμπώντας στα κρυστάλλινα νερά των παραλιών της Ελούντας, που βραβεύονται κάθε χρόνο από την Ευρωπαϊκή Ένωση με τη Γαλάζια Σημαία.

Ακριβώς δίπλα στο λιμάνι βρίσκεται η Δημοτική Παραλία, μια καλά οργανωμένη μεγάλη παραλία, ιδανική για θαλάσσια σπορ, με ταβέρνες και καφετέριες δίπλα της, που προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο.

Ανατολικά του Σχίσματος προς την χερσόνησο της Κολοκύθας (κεντρικό σημείο της Ελούντας), περίπου στα 800 μέτρα, βρίσκονται οι βραβευμένες με γαλάζια σημαία παραλίες της Χιώνας και του Πόρου.

Άλλη μια παραλία για κολύμπι είναι η κατάφυτη από αλμυρίκια παραλία του ξενοδοχείου Δρυρός και οι δύο βοτσαλωτές παραλίες του οικισμού της Πλάκας με τα κρυστάλλινα νερά. Αξιόλογες επίσης παραλίες είναι αυτή της Αγίας Μαρίνας και η παραλία που βρίσκεται στην άκρη του οικισμού.

Περίπου 2 χλμ. από την Ελούντα, στη χερσόνησο της Κολοκύθας, θα βρείτε τη γνωστή ομώνυμη παραλία, η οποία αν και μικρή σε μήκος, το καλοκαίρι γίνεται πραγματικός τόπος συγκέντρωσης επισκεπτών που έρχονται όχι μόνο μέσω του χωματόδρομου αλλά και με διάφορα σκάφη που πλησιάζουν τους μικρούς και απομακρυσμένους κολπίσκους της Κολοκύθας.

Η Νήσος Σπιναλόγκα είναι ένα μικρό νησάκι το οποίο βρίσκεται στο μπουγάζι της λιμνοθάλασσας της Ελούντας, στη βόρεια πλευρά του κόλπου του Μιραμπέλου. Έχει έκτασή σχεδόν 85 στρέμματα και το μέγιστο υψόμετρο είναι 53 μέτρα. Η ιστορία του νησιού εξακολουθεί να προκαλεί δέος- έχει υπάρξει ενετικό οχυρό, καστροπολιτεία, καταφύγιο επαναστατών, τόπος εξορίας λεπρών, κρίκος επικοινωνίας με το Κάιρο επί Κατοχής. Το νησί οχυρώθηκε άριστα από τους Ενετούς κατά την παρουσία τους στην Κρήτη. Τόσο από κατασκευαστική και αρχιτεκτονική άποψη, όσο και από αισθητική του όλου τοπίου, το νησί ακόμη διατηρεί την αξεπέραστη ομορφιά του. ο αρχικό της όνομα ήταν Καλυδωνία, αλλά οι Ενετοί την ονόμασαν Σπιναλόγκα από την ενετική λέξη Spina-Longa, που σημαίνει μακρύ αγκάθι.

Κατά μια δεύτερη ασθενέστερη ερμηνεία, η ονομασία προέρχεται από την παραφθορά της φράσης «στην Ελούντα». Άλλη εκδοχή αναφέρει ότι η νησίδα πήρε το όνομά της από μια όμορφη αρχοντοπούλα που λεγόταν Λόγκα και έμενε μέσα στο φρούριο. Κατά την ελληνιστική περίοδο ή τα μινωϊκά χρόνια, στο νησί υπήρχε το φρούριο των Ολουνιτών, το οποίο είχε χτιστεί προκειμένου να προστατεύει το λιμάνι της αρχαίας πολιτείας Ολούντας. Η Ολούς, αποτελούσε την αρχαία πόλη της Ελούντας, που σήμερα βρίσκεται βυθισμένη στο κανάλι που ενώνει την Ελούντα με την χερσόνησο της Κολοκύθας. Στην Ολούντα υπήρχε σημαντικό ιερό και σπουδαίο λιμάνι. Η Σπιναλόγκα ανήκε στην Ολούντα, η οποία ήκμασε μέχρι τον 8ο αιώνα, όταν ο φόβος για τους Άραβες πειρατές, ανάγκασε τους κατοίκους της να την μεταφέρουν μακριά από την παραλία. Από τον 8ο αιώνα ως και την Ενετοκρατία, η πόλη δεν φαίνεται να είχε κάποια σημαντική πορεία. Η Σπιναλόγκα άρχισε να οχυρώνεται το 1574, όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο.

Οι Ενετοί, προβλέποντας Τουρκική επέκταση προς τη Δύση, αποφάσισαν να χτίσουν ένα οχυρό στο νησί, που να προστατεύει όλη την λιμνοθάλασσα της Ελούντας. Έτσι, οι Ενετοί θα μπορούσαν να διαφυλάξουν στον κόλπο της Ελούντας τα πλοία τους από τους Τούρκους και από τους πειρατές, αλλά και να εξασφαλίσουν τις προσοδοφόρες αλυκές της Ελούντας. Από τις αλυκές θα μπορούσαν να παίρνουν το αλάτι για να το εξάγουν στην Μεσευρώπη, ειδικά έχοντας χάσει και τις αλυκές που εκμεταλλεύονταν ως τότε στην Κύπρο. Έτσι, οι Ενετοί έκτισαν πάνω στα ερείπια του αρχαίου φρουρίου ένα νέο ισχυρό φρούριο, που σχεδιάστηκε σύμφωνα με την οχυρωματική πρακτική του προμαχωνικού συστήματος από τους Genese Bressani και Latino Orsini. H πρώτη φάση οικοδόμησης του φρουρίου διήρκεσε από το 1579 και έως το 1586. Επισκευές και μετατροπές στο φρούριο έγιναν πριν και κατά τη διάρκεια του Κρητικού Πολέμου (1645-1669), ενώ παράλληλα κτίστηκαν και οι ναοί του Αγίου Παντελεήμονα και του Αγίου Γεωργίου. Το οχυρό είχε διπλές σειρές από τείχη και πύργους, ενώ είχε συνολικά 35 κανόνια.

Την περίοδο του Κρητικού Πολέμου (1645-1669) κατέφυγαν στη Σπιναλόγκα πρόσφυγες και επαναστάτες («χαΐνηδες»), που έχοντας σαν βάση τη νησίδα παρενοχλούσαν τους Τούρκους. Η δράση τους διήρκεσε όσο οι Ενετοί κατείχαν το φρούριο αφού με την συνθήκη παράδοσης του Χάνδακα το 1669, η Σπιναλόγκα παρέμεινε στην κυριότητα της Βενετίας. Η Ενετοί, προσπάθησαν να κρατήσουν το στρατηγικής σημασίας αυτό φρούριο, όπως και τα φρούρια της Γραμβούσας και της Σούδας, ελπίζοντας να ανακαταλάβουν την Κρήτη. Ωστόσο, το νησί παραδόθηκε με νέα συνθήκη στους Τούρκους το 1715, δίνοντας οριστικό τέλος στην κυριαρχία των Ενετών στην Μεσόγειο και στις ελπίδες τους. Κατά τους πρώτους αιώνες της τουρκοκρατίας το φρούριο περιθωριοποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας και απομόνωσης. Αργότερα, στη Σπιναλόγκα διαμορφώθηκε σταδιακά ένας οικισμός αμιγώς οθωμανικός, καθώς το νησί παρείχε απόλυτη ασφάλεια στις οικογένειες.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο ρόλος του λιμανιού της Σπιναλόγκας αναβαθμίστηκε καθώς απέκτησε άδεια εξαγωγικού εμπορίου. Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα στη νησίδα συγκεντρώθηκε μεγάλος αριθμός κατοίκων, στην πλειονότητά τους έμποροι και ναυτικοί, που επωφελούμενοι από την ασφάλεια του οχυρωμένου οικισμού εκμεταλλεύτηκαν τους εμπορικούς δρόμους της Ανατολικής Μεσογείου. Υπολογίζεται ότι το 1834 κατοικούσαν στην καστροπολιτεία της Σπιναλόγκας περίπου 80 οικογένειες, ενώ το 1881 ο αριθμός αυτός ανέβηκε στις 227. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν κτίρια από την περίοδο της καστροπολιτείας, όπως διώροφες κατοικίες με ψηλούς μαντρότοιχους και εμπορικά καταστήματα με μεγάλες πόρτες και τζαμαρίες.

Η ζωή αυτού του οικισμού διακόπηκε απότομα λόγω των πολιτικών εξελίξεων που διαδραματίστηκαν στην Κρήτη κατά τα τελευταία έτη του 19ου αιώνα. Από το 1897 στο νησί και για ένα έτος περίπου στη Σπιναλόγκα εγκαταστάθηκαν Γαλλικές στρατιωτικές δυνάμεις. Η ανασφάλεια που επικράτησε ανάμεσα στους Οθωμανούς της Κρήτης λόγω της επαναστατικής δράσης των χριστιανών ανάγκασε την πλειονότητα των κατοίκων της Σπιναλόγκας να μεταναστεύσουν. Ως το 1903, όλοι οι Τούρκοι είχαν εγκαταλείψει το νησί.

Στο δρόμο που οδηγεί από την Ελούντα στη χερσόνησο της Κολοκύθας, στο σημείο που πιστεύεται ότι βρισκόταν η αρχαία πόλη Ολούς, συναντάμε τις Ενετικές αλυκές που λειτούργησαν ως το 1972. Παρατηρούμε δεκάδες δεξαμενές χωρισμένες με τοίχους μέσα στη ρηχή θάλασσα, όπου εγκλωβιζόταν νερό από τη λιμνοθάλασσα της Ελούντας το χειμώνα ως τον Απρίλιο. Στη συνέχεια, το νερό εξατμιζόταν όλο το καλοκαίρι και το Σεπτέμβριο ξεκινούσε η συγκομιδή του αλατιού, που αποθήκευαν σε μεγάλες αποθήκες (χιόνες), ίχνη από τις οποίες υπάρχουν ακόμη γύρω από τη λίμνη.

Οι Ενετοί κατασκεύασαν τις αλυκές τον 15ο αιώνα με σκοπό την παρασκευή αλατιού, το οποίο εξήγαγαν στην Ευρώπη και τους απέφερε μεγάλο κέρδος. Όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κύπρο το 1570, όπου οι Ενετοί εκμεταλλευόταν κι άλλες αλυκές, οι αλυκές της Ελούντας αναβαθμίστηκαν και κτίστηκαν μεγαλύτερες δεξαμενές για να καλύψουν τη χαμένη ποσότητα. Μετά την κατάκτηση της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669, οι αλυκές κάλυψαν τις ανάγκες των Τούρκων. Μετά την απελευθέρωση της Κρήτης, το αλάτι της Ελούντας υπάγόταν ελληνικό κρατικό μονοπώλιο και οι αλυκές λειτούργησαν ως το 1972. Τα τελευταία έτη έχουν γίνει κάποιες κινήσεις για την επαναλειτουργία τους. Στη λίμνη της αλυκής απαγορεύεται το ψάρεμα.

Οι ανεμόμυλοι είναι χαρακτηριστικό κυρίως της Ανατολικής Κρήτης και πολύ περισσότερο του νομού Λασιθίου και ιδιαίτερα της επαρχίας Μεραμπέλου, η οποία στο μεγαλύτερο κομμάτι της στερείται τρεχούμενων νερών. Στη δυτική Κρήτη όπου υπήρχαν περισσότερες πηγές και ποτάμια αναπτύχθηκαν πολύ περισσότερο οι νερόμυλοι. Ένας άλλος λόγος είναι το ότι ο νομός Λασιθίου έχει στο μεγαλύτερο κομμάτι του δυνατούς ανέμους οι οποίοι ευνοούν την ύπαρξη των ανεμόμυλων.

Οι μύλοι χτιζόταν γενικά σε πλαγιές βουνών και σε μέρη που ήταν εκτεθειμένα στον άνεμο έτσι ώστε να γυρίζουν με τη δύναμή του. Το μέρος που τους χτίζανε και συνήθως ήταν πολλοί μαζί ονομαζότανε μυλοτόπι (ο τόπος των μύλων). Αντίθετα με το συνηθισμένο κτίσιμο των μύλων στις βουνοπλαγιές, στην Ελούντα υπάρχουν τρεις ανεμόμυλοι δίπλα στη θάλασσα, στο σημείο που υπάρχει το κανάλι της Ελούντας. Όλοι τους ανήκουν στον τύπο του Ξετροχάρη, ο οποίος είναι εντελώς κυκλικός και γυρίζει ανάλογα με την κατεύθυνση του ανέμου

Σε μικρή απόσταση από την Ελούντα, στην περιοχή των Παλιών Αλυκών, βρίσκονται ελάχιστα ερείπια της αρχαίας πόλης Ολούς (κυρίως μέσα στη θάλασσα) που κατοικήθηκε οργανωμένα από τα Μινωικά χρόνια. Η Ολούς ή Ολούντα (κατ’ άλλους ο Ολούντας) υπήρξε μια από τις σημαντικότερες εκατό πόλεις της αρχαίας Κρήτης, με πληθυσμό άνω των 30.000 ανθρώπων. Το διοικητικό σύστημα της Ολούντος ήταν η ευνομία, ένα είδος δημοκρατίας.

Στην Ολούντα λατρευόταν ο Ταλλαίος Δίας, ο Απόλλωνας και η Βριτόμαρτις με ναό αφιερωμένο σ΄ αυτήν. Είχε δικά της νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 11 διαφορετικούς τύπους. Στα περισσότερα παριστάνεται στη μία πλευρά η Άρτεμις Βριτόμαρτις, και από την άλλη ο Δίας αετοφόρος, ή δελφίνι ή άστρο. Η ακμή της Ολούντας συνεχίστηκε και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο. Το μαρτυρούν η Βασιλική του Πόρου με το θαυμάσιο μωσαϊκό, επισκέψιμο σήμερα και η Βασιλική της Κολοκύθας με τα εξαίσια λευκά μάρμαρα.

Επάνω στο όρος Οξά σε υψόμερο λίγο πάνω από τα 500μ είναι κτισμένη μία οχυρωμένη ακρόπολη, απόκρημνη από όλες τις πλαγιές εκτός από την ανατολική. Το φρούριο στη στρατηγική αυτή θέση μπορούσε να αντιμετωπίσει κάθε εχθρική επιδρομή αποτελεσματικά, έχοντας τον έλεγχο του Κόλπου της Ελούντας και του Κόλπου του Μεραμπέλου.

Η κύρια φάση κατασκευής της ακρόπολης ανάγεται στην πρώτη βυζαντινή περίοδο. Στη αυτή τη φάση ανήκουν η σωζόμενη εκκλησία, που σώζεται με μεταγενέστερες τροποποιήσεις, πολυάριθμες δεξαμενές νερού (κινστέρνες), καθώς και τμήματα του οχυρωματικού περίβολου με τρεις τουλάχιστον πύργους, που χρονολογούνται στον 7ο και τον 8ο αιώνα μ.Χ. Σώζονται επίσης λίγα κατάλοιπα από αρχαιότερες εποχές. Η οχυρωμένη ακρόπολη της Οξάς λειτουργούσε πιθανόν ως έδρα φρουράς και ως καταφύγιο για τους κατοίκους του Ολούντος στην περίπτωση πειρατικών επιδρομών. Η ακρόπολη φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 9ου αιώνα μ.Χ., όταν οι Άραβες καταλαμβάνουν το νησί της Κρήτης.

Απέναντι από την ακρόπολη της Οξάς στην κορυφή «Καρφί» σε υψόμετρο κοντά στα 540μ, εντοπίζονται λατομεία ακονόπετρας, η «Ναξία λίθος» της αρχαιότητας.

Κατά την αρχαιότητα μικρά φρούρια σε στρατηγικές θέσεις προστάτευαν την επικράτεια από επιδρομές και έλεγχαν τους δρόμους και τα περάσματα.

Ένα τέτοιο φρούριο βρίσκεται στο ύψωμα Πύργος δυτικά των Πινών. Με σχήμα ορθογώνιο και κτισμένο με μεγάλους ογκόλιθους, το φρούριο που χρονολογείται στους ελληνιστικούς χρόνους ανήκε στην επικράτεια του Ολούντος και έλεγχε τον δρόμο προς τη Δρήρο.

Στους τοίχους του κτίσματος αλλά και σε βράχους γύρω από αυτό έχουν χαραχθεί ανδρικά και γυναικεία ονόματα, μορφές, καθώς και «ίχνη» (αποτυπώματα ποδιών), που συνδέονται με τη φρουρά που ήταν εγκατεστημένη εκεί.

Η Κολοκύθα είναι μικρό γλαρονήσι που βρίσκεται απέναντι από τη χερσόνησο της Σπιναλόγκας, 12χλμ βόρεια του Αγίου Νικολάου και πολύ κοντά στην Ελούντα. Ανάμεσα στις δύο αυτές ακτές δημιουργείται ένας προστατευμένος απάνεμος κόλπος με την πολύ όμορφη αμμουδερή παραλίτσα της Κολοκύθας.

Η παραλία με τα καταγάλανα νερά βρίσκεται κάτω από το σύγχρονο ναό του Αγίου Λουκά, από όπου ξεκινάει σύντομο μονοπάτι για τη θάλασσα. Από την παραλία διακρίνεται στα βόρεια η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Φωκά, που χτίστηκε προς τιμήν του Βυζαντινού αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά για την απελευθέρωση της Κρήτης το 961 μ.Χ. από τους Άραβες, στην οποία αξίζει να πάτε περπατώντας από παράλιο μονοπάτι.

Η πρόσβαση στον Άγιο Λουκά γίνεται μέσω χωματόδρομου που ξεκινάει από τις Αλυκές της Ελούντας με τους ανεμόμυλους και περνάει από το κανάλι του Πόρου, δηλαδή τη μικρή διώρυγα που κατασκεύασαν οι Γάλλοι το 1897 για να περνούν οι βάρκες από τη λιμνοθάλασσα της Ελούντας στον κόλπο του Μιραμπέλου. Δυστυχώς, η παραλία τα τελευταία χρόνια μαζεύει πάρα πολύ κόσμο για το μικρό της μέγεθος, καθώς πολλά τουριστικά καραβάκια από την Ελούντα την έχουν εντάξει στο καθημερινό τους πρόγραμμα κι έτσι καλό είναι να αποφύγετε τις ώρες αιχμής.

Αν έρθετε ως την Κολοκύθα αλλά θέλετε να απομονωθείτε, μπορείτε να περπατήσετε νότια, όπου υπάρχουν οι δύο μικροί κόλποι του Βαγιού με άμμο και πέτρες και πολλά αλμυρίκια. Το Βαγί δεν φτάνει σε καμιά περίπτωση την ομορφιά της Κολοκύθας, ενώ κάποιες χρονιές μαζεύει πολλά φύκια. Είναι όμως η κατάλληλη επιλογή για γυμνιστές και όσους θέλουν να αποφύγουν τον συνωστισμό, ακόμη και τους τουριστικούς μήνες. Δίπλα στην παραλία υπάρχουν ίχνη μικρού πετροκοπιού πωρόλιθου

Η Παλαιοχριστιανική Βασιλική της Ολούντος (του 5ου αιώνα) βρίσκεται στη θέση Πόρος της Ελούντας και ανασκάφτηκε το 1937 και 1960. Πρόκειται για λαμπρό δείγμα θρησκευτικής αρχιτεκτονικής της εποχής της και μάλιστα θεωρείται ότι ήταν ο καθεδρικός ναός της αρχαίας Ολούντος, της βυθισμένης σήμερα αρχαίας πόλης της Ελούντας. Ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με ημικυκλική αψίδα ανατολικά κι ένα επιμήκη νάρθηκα στα δυτικά. Η Ολούς ή Άλυγγος ήταν πιθανώς έδρα επισκοπής, καθώς έχουν εντοπιστεί κι άλλες βασιλικές σε κοντινή απόσταση.

Το ψηφιδωτό δάπεδο της βασιλικής είναι από τα ωραιότερα σωζόμενα δείγματα στην Κρήτη με γεωμετρικά θέματα, αναπαραστάσεις δελφινιών, παγωνιών και επιγραφές δωρητών. Σημαντικότατο εύρημα είναι η επιγραφή της συνθήκης συμμαχίας Ολουντίων – Ροδίων και επιγραφή Ρωμαϊκών χρόνων που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αγίου Νικολάου.

Επίσης, φαίνονται ακόμη οι επιγραφές των κτητόρων – ιδρυτών του ναού που αναφέρουν «ΘΕΟΔΟΥΛΟΣ ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΕΔΩΚΕΝ CΙΜΙCΙΟΝ ΕΝ. ΧΡΙΣΤΕ ΒΟΗΘΙ ΤΩ ΔΟΥΛΩ CΟΥ ΕΠΙΦΑΝΙ. ΑΝΤΑΞΙΟC ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΤΟC ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ ΕΔΩΚΕΝ CΙΜΙCΙΟΝ ΕΝ. ΗΛΙΟΔΩΡΟC ΥΠΕΡ CΩΤΗΡΙΑC ΕΑΥΤΟΥ ΕΔΩΚΕΝ CΙΜΙCΙΝ.»