Μόχλος Αρχαιολογικός Χώρος

Μέχρι και τα μισά της Βυζαντινής εποχής το νησί ήταν ενωμένο με την ακτή εκεί που είναι ο σημερινός πικισμός Υπήρχε ένας ισθμός, που δημιουργούσε δυο κόλπους, ένα διπλό λιμάνι, που ήταν ασφαλές στους περισσότερους ανέμους. Σε όλους σχεδόν. Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ωστόσο ότι αυτό το λιμάνι με τους δυο κόλπους του ανατολικά και δυτικά ήταν πάρα πολύ προφυλαγμένο και ασφαλές. Και στον ανατολικό και στον δυτικό κόλπο υπήρχε αγκυροβόλιο πλοίων ανάλογα με τον καιρό που φυσούσε. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά Μινωικά λιμάνια

Κολυμπώντας προς το νησί διακρίνονται στο βυθό ερείπια, που είναι μάλλον ερείπια σπιτιών. Αυτός ο ισθμός που ένωνε το σημερινό νησί με την ακτή, είχε επάνω σπίτια. Ήταν συνέχεια αυτής της πόλης που βρίσκονται τα ερείπια της στο νησί.

-Από ποια αιτία έγινε αυτή η καταβύθιση του ισθμού την περίοδο των Βυζαντινών χρόνων;

Η αιτία είναι κάποιος σεισμός όχι ιδιαίτερα μεγάλης έντασης. Το κομμάτι αυτό της στεριάς έσπασε και υποχώρησε κατά δυο περίπου μέτρα. Η στάθμη της θάλασσας έχει ανεβεί κατά δυο μέτρα. Αυτό φαίνεται και από κάτι δεξαμενές-ιχθυοτροφεία που είχαν λαξευτεί στους φυσικούς βράχους της ακτής την περίοδο των ύστερων ελληνιστικών χρόνων, εκεί γύρω στον πρώτο προ Χριστού αιώνα. Αν πάτε στα ανατολικά όρια του σημερινού χωριού, θα τις δείτε αυτές τις δεξαμενές, που σήμερα τις σκεπάζει η θάλασσα.

“Οι άνθρωποι που κατοίκησαν αυτό τον τόπο από το 3000 π.Χ. ήξεραν να ζουν από τη θάλασσα”. Εντυπωσιάζει αυτή η φράση του Tom Brogan, όταν την ακούς από τα χείλη ενός αρχαιολόγου που είναι υπεύθυνος για τις ανασκαφές που γίνονται στο νησάκι του Μόχλου.

Και εντυπωσιάζει περισσότερο όταν ο ίδιος αρχαιολόγος εξηγεί με λεπτομέρειες ότι αυτοί οι άνθρωποι ταξίδευαν με τα πλοία τους μίλια μακριά, οργώνοντας τη Μεσόγειο, μέχρι της ακτές της Ουγκαρίτ (στη σημερινή Συρία), τη Μήλο, για να προμηθευτούν Οψιανό (ένα σκληρό ηφαιστειακό πέτρωμα από το οποίο έφτιαχναν εργαλεία), αλλά και τις ακτές της Κύπρου, μια και στα εργαστήρια μετάλλων που ανασκάφτηκαν στο Μόχλος, βρέθηκαν χάλκινα εργαλεία από ανάμειξη κύπρου (ορυκτό κυπρίτης) με κασσίτερο. Ο κυπρίτης (που είναι υποξείδιο του χαλκού) προέρχεται είτε από την Κύπρο είτε από το Λαύριο. Για την προέλευση του κασσίτερου, οι αρχαιολόγοι δεν έχουν ακόμη απάντηση, από ποιο μέρος τον προμηθευόταν τα εργαστήρια του Μόχλου, όμως είναι βέβαιο ότι και αυτός ερχόταν απ’ τη θάλασσα.

Ο Tom Brogan είναι καθηγητής αρχαιολογίας, υποδιευθυντής της ανασκαφής που γίνεται στο Μόχλος, και ταυτόχρονα είναι Διευθυντής του Κέντρου Μελέτης στην Παχιά Άμμο.

Τον συνάντησα στο Μόχλος, εκεί προς το τέλος του Ιουλίου, λίγο πριν ολοκληρωθεί η φετινή ανασκαφική περίοδος και είχα μαζί του μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση για την ανασκαφή αυτού του καλοκαιριού και τα ευρήματα που έφερε στο φως.

Είπε ακόμα: “Δεν πρόκειται απλά για κάποια ταξίδια. Αυτοί οι άνθρωποι ήξεραν να ζουν από τη θάλασσα. Θα το επαναλάβω πολλές φορές, γιατί αυτό είναι και το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της ανασκαφής. Τα περισσότερα ευρήματα που έρχονται στο φως μαρτυρούν θαλασσινά ταξίδια. Οι άνθρωποι που κατοικούσαν στο Μόχλος το 3000 π.Χ. μπορούσαν να ταξιδεύουν με τα πλοία τους και δεν έπαψαν στιγμή να το κάνουν αυτό”

“Ωστόσο, με λίγα λόγια θα σας έλεγα ότι είμαστε πράγματι σίγουροι για το ότι αυτοί οι άνθρωποι ταξίδευαν. Τη σιγουριά μας τη δίνουν τα ίδια τα ευρήματα. Υπάρχουν αντικείμενα, πρώτες ύλες και γενικά διάφορα υλικά, που δεν υπάρχουν στην περιοχή, δεν υπάρχουν στην Κρήτη. Είναι βέβαιο ότι έχουν έρθει από τη θάλασσα. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα ίδια τα ευρήματα μας προσδιορίζουν απολύτως τον τόπο καταγωγής τους. Ένα παράδειγμα: έχουμε αγγεία από του Χετταίους. Είναι πήλινα αγγεία του 1500 π.Χ. (Χετταίοι: Ένας λαός που ζούσε στην περιοχή της σημερινής ανατολικής Τουρκίας. ) Βλέπουμε λοιπόν ότι αυτή η πόλη εδώ στο Μόχλος έχει φέρει αυτά τα αγγεία από τους Χετταίους..”

Είναι πολύ εντυπωσιακά όσα είπε ο κ. Brogan για τα προϊστορικά ταξίδια των ανθρώπων που κατοίκησαν αυτή την πόλη στο Μόχλος, πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια. Αυτό τον καιρό (μέσα δεκαετίας του 2000) τα ευρήματα της ανασκαφής ταξινομούνται, καθαρίζονται, αξιολογούνται και θα έχει ενδιαφέρον μια δεύτερη συζήτηση με τον αρχαιολόγο, αφού γίνουν όλες αυτές οι εργασίες.

Κείμενο: Νίκος Ζερβονικολάκης

Περίπου μεταξύ 3650/3500 – 3000/2900 π.Χ. διαπιστώνεται κατοίκηση του Μόχλου που ενισχύεται με την άφιξη νέων κατοίκων ίσως από την κεντρική Κρήτη κατά την Πρωτομινωική ΙΙ περίοδο (3000/2900 – 2300/2150 π.Χ.) κατά την οποία ο οικισμός μεγάλωσε σημαντικά. Στην Πρωτομινωική ΙΙΙ (2300/2150 – 2160/2025 π.Χ.) ο Μόχλος αναπτύσσεται γοργά. Η πεδιάδα στη στεριά παρείχε πλούσια αγροτική παραγωγή, ενώ ο στενός πορθμός, που ένωνε το σημερινό νησάκι με τη στεριά κατά την αρχαιότητα, σχημάτιζε δύο ασφαλή φυσικά λιμάνια.

Ως κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου διοχέτευε στην υπόλοιπη Κρήτη οψιανό από τη Μήλο και πρώτες ύλες από την Ανατολή. Η σπουδαιότητα του λιμανιού αποδεικνύεται από την ανακάλυψη ενός σφραγιδόλιθου του 18ου αι. π.Χ. Στη λεγόμενη «συνοικία των τεχνιτών? κατασκευάζονταν χρυσά κοσμήματα, σφραγιδόλιθοι και λίθινα αγγεία, όλα άριστης τέχνης. Στο πρωτομινωικό νεκροταφείο, που ήταν σε χρήση ως τη μεσομινωική περίοδο (μέχρι περίπου το 1600 π.χ.), οι σπουδαιότεροι τάφοι ήταν μνημειώδεις, κτιστοί σαν σπίτια και κτερισμένοι με χρυσά κοσμήματα, σφραγιδόλιθους και λίθινα αγγεία. Τα σχήματα ορισμένων αγγείων μιμούνται αιγυπτιακά πρότυπα και ενισχύουν τη μαρτυρία των σχέσεων Κρήτης- Αιγύπτου από την πρωτομινωική ακόμη περίοδο.

Κατά την Υστερομινωική ΙΑ περίοδο (1600/1580 – 1480 π.Χ.) ο οικισμός καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και αμέσως ανακατασκευάστηκε, όπως απέδειξε το στρώμα ηφαιστειακής τέφρας πάχους 0,07- 0,10 μ., που εντοπίστηκε κάτω από το δάπεδο και τους τοίχους ενός σπιτιού. Η νέα πόλη είχε πολεοδομικό σύστημα όμοιο με εκείνο της Ψείρας και των Γουρνιών, κεντρικούς δρόμους που διασταυρώνονταν με άλλους μικρότερους και όριζαν συνοικίες. Τα σπίτια ήταν κτισμένα σε διαφορετικά επίπεδα προσαρμοσμένα στην κλίση του εδάφους, με δυο ή τρεις ορόφους. Οι ογκόλιθοι από ψαμμίτη που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους προέρχονταν από το λατομείο στη Βαγιά. Από το ίδιο λατομείο προμηθεύτηκαν οικοδομικά υλικά οι κάτοικοι των Γουρνιών για την κατασκευή του ανακτόρου της πόλης τους.

Κατά την Υστερομινωική ΙΙΙ περίοδο (1390 – 1070 π.Χ.) φαίνεται να έγιναν μεγάλες αλλαγές. Το μέγεθος της πόλης μειώθηκε αισθητά, τα παλιά σπίτια επιδιορθώθηκαν και ξανακατοικήθηκαν. Άλλαξαν ακόμη και οι ταφικές συνήθειες.

Η τελευταία φάση εκτεταμένης κατοίκησης στο νησί του Μόχλου αντιπροσωπεύεται από μια οχύρωση του 1ου αι. π.Χ. στη βόρεια και ανατολική πλευρά του, η οποία ήταν ίσως μια προσπάθεια της Ιεράπυτνας να σταθεροποιήσει την παρουσία της στη βόρεια ακτή της Κρήτης.

Εκεί που όλοι πιστεύαμε ότι το Μόχλος είχε μόνο μινωικά αρχαιολογικά στοιχεία, τώρα πια είμαστε βέβαιοι ότι η εντυπωσιακή ιστορία του Οικισμού είναι πολύ μεγαλύτερη. Η αρχαιολογική ανακάλυψη βυζαντινού λουτρού από την ομάδα του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, βάζει για καλά στο χάρτη των μεσαιωνικών αρχαιοτήτων την περιοχή. Συγκεκριμένα η ανασκαφική ομάδα της καθηγήτριας Ναταλίας Πούλου- Παπαδημητρίου και του καθηγητή Τάκη Τάντζη με φοιτητές.

Η αρχαιολογική έρευνα για τη μεσαιωνική περίοδο του Μόχλους ξεκίνησαν πριν από 20 χρόνια και πλέον στο νησί της Ψείρας. Τότε η κ. Πούλου-Παπαδημητρίου, συμμετείχε στην έρευνα, είχε εντοπίσει μια κιστέρνα στην περιοχή Λούτρες του Μόχλους κι όταν πήρε άδεια για εσκαφές στο Μόχλος πριν από 2 χρόνια επέλεξε το σημείο για να ψάξει για περισσότερα στοιχεία. Ψάξιμο στα τυφλά όπως όλες οι αρχαιολογικές έρευνες αλλά σήμερα δικαιώνεται.

Κρυμμένο ανάμεσα σε σχίνους και χώματα βρέθηκε και αποκαλύπτεται σε εξαιρετική θα έλεγε κανείς κατάσταση, λουτρό της Μεσαιωνικής περιόδου που αποδεικνύει την σημαντική αξία της περιοχής του Μόχλους. Η φετινή έρευνα είναι ακόμα πιο σημαντική εξαιτίας της οικονομικής συγκυρίας που γίνεται, αφού όπως μας είπε η καθηγήτρια κ. Πούλου- Παπαδημητρίου, η αποστολή βρέθηκε στα όρια της ακύρωσης αφού ήταν αδύνατον να υποστηριχτεί οικονομικά με κλειστές τις τράπεζες και τους φοιτητές που κάνουν την έρευνα να πληρώνουν από την τσέπη τους κάποια από τα έξοδα. Όμως φαίνεται ότι οι δάσκαλοι έχουν περισσότερο πείσμα απ’ ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι κι αντί να ακυρωθεί η αποστολή πήραν το ρίσκο για να αναδειχθεί ένα εξαιρετικό μνημείο το οποίο ρίχνει φως σε μια όχι τόσο γνωστή περίοδο για την ιστορία της Κρήτης.

Το υπερβολικό ενδιαφέρον που μέχρι σήμερα έχει δοθεί για την μινωική περίοδο δεν έχουν επιτρέψει να ασχοληθούμε με νεότερες περιόδου της Κρήτης. Φαίνεται ότι αυτό αλλάζει κι ελπίζουμε ότι τα νέα ευρήματα είναι μόνο η αρχή. Εξάλλου η έρευνα θα συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια.

Όπως μας εξήγησε ο κ. Τάντζης, συνεργάτης της έρευνας, η περιοχή όχι μόνο μπαίνει στον αρχαιολογικό χάρτη ακόμα εντονότερα αλλά είναι και μια ευκαιρία περαιτέρω ανάδειξης και αξιοποίησης της περιοχής.

Τα εξαιρετικά αυτά νέα έρχονται να μας δώσουν κουράγιο και δύναμη για να μπορέσουμε να συνεχίσουμε να ελπίζουμε για το μέλλον αλλά και να αγαπήσουμε ακόμα περισσότερο για τον τόπο μας. Φυσικά κάθε βοήθεια από το δήμο αλλά και τους πολιτιστικούς φορείς της περιοχή μας θα πρέπει να θεωρείται απαραίτητη και όλοι να δείξουμε υπευθυνότητα και αγάπη για την έρευνα αυτή.

Το πρωτομινωικό νεκροταφείο είναι από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα της ανατολικής Κρήτης. Εκτός από τους μνημειώδεις κτιστούς τάφους που περιείχαν συνήθως πολλές ταφές, βρέθηκαν και απλές ταφές σε νεκρικούς πίθους ή λαξευτούς σε βράχους τάφους, σε απλούς λακκοειδείς καθώς και καύσεις. Οι ταφές διέθεταν πλούσια κτερίσματα, τα οποία δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τον πρωτομινωικό πολιτισμό. Το νεκροταφείο περιείχε πάνω από 20 μεγάλους κτιστούς τάφους. Δυο από τους κτιστούς τάφους λόγω του μεγέθους, των αρχιτεκτονικών στοιχείων και των ιδιαίτερα πλούσιων κτερισμάτων τους (χρυσά διαδήματα) ανήκουν πιθανόν σε πρόσωπα της ανώτερης κοινωνικής τάξης του οικισμού.

Οι λαξευτοί και οι λακκοειδείς τάφοι, καθώς και οι νεκρικοί πίθοι ανήκουν πιθανόν σε άτομα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων. Χρονολογικά οι κτιστοί τάφοι τοποθετούνται στην Πρωτομινωική ΙΙ περίοδο (περίπου από το 2900 π.Χ.) και συνεχίζουν να χρησιμοποιούνται στην Πρωτομινωική ΙΙΙ περίοδο (περίπου από 2300 μέχρι 2000 π.Χ.). Πολλοί λίγοι από αυτούς χρησιμοποιήθηκαν και στη Μεσομινωική ΙΑ περίοδο (περίπου από 2000 μέχρι 1900 π.Χ.). ουμε υπευθυνότητα και αγάπη για την έρευνα αυτή.

Το υστερομινωικό νεκροταφείο (περίπου από 1600 – 1070 π.Χ.) βρίσκεται σε λόφο, πίσω από το σύγχρονο οικισμό. Στο νεκροταφείο αυτής της περιόδου που βρίσκεται στα Λιμενάρια έχουν ανασκαφτεί τριάντα ασύλητοι τάφοι θαλαμοειδείς, λαξεμένοι στις πλαγιές του λόφου. Τα σώματα των νεκρών ήταν τοποθετημένα σε πήλινες λάρνακες και σε πίθους μαζί με τα πλούσια κτερίσματά τους.

Οι πίθοι και οι λάρνακες έφεραν γραπτή διακόσμηση και αποτελούν αγγεία εξαιρετικής τέχνης. Πρόκειται για τυπικούς θαλαμωτούς τάφους, οι οποίοι διαθέτουν συχνά δρόμο. Οι τάφοι προορίζονταν συνήθως για ζευγάρια (άντρας-γυναίκα), όπως απέδειξαν οι ανθρωπολογικές μελέτες των οστών. Γύρω από κάθε ταφή βρέθηκαν 20 με 40 αγγεία (κρατήρες, υδρίες, κύπελλα και οινοχόες). Πολλά αγγεία προέρχονται από την κεντρική και δυτική Κρήτη (Χανιά). Κάποια από τα κτερίσματα ήταν ιδιαίτερα πλούσια, όπως χάλκινο κύπελλο, χάλκινος καθρέφτης, κοσμήματα από φαγεντιανή και χρυσό. α και αγάπη για την έρευνα αυτή.