Μονή Φανερωμένης, Σητεία

Στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης, βορειοδυτικά της πόλης της Σητείας και ανάμεσα στα ακρωτήρια Μπαμπακιά και Τράχηλα του Δημοτικού Διαμερίσματος Σκοπής του Δήμου Σητείας, βρίσκεται η πάλαι ποτέ διαλάμψασα Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης Τράχηλα, γνωστή και ως Κυρία Φανερωμένη.

Το Μοναστήρι, όπως αποδεικνύεται από τις σωζόμενες αγιογραφίες στη νοτιοδυτική πλευρά της εκκλησίας, τα επιγραφικά χαράγματα των αδελφών Ιερομονάχων Γαβριήλ και Μελετίου Παντόγαλου και τα ονόματα από τη μεγάλη οικογένεια των Κορνάρων, είναι παλιό, όμως δυστυχώς δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια η χρονολογία της ίδρυσής του.

Είναι πολύ πιθανό εκεί να λειτουργούσε Μοναστήρι κατά την εποχή που δημιουργήθηκαν αυτά τα χαράγματα, όταν ανακαινίστηκε ο Ναός. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον ιστορικό Ν. Ι. Παπαδάκη, το μοναστήρι λειτουργούσε, αλλά καταστράφηκε από τους πειρατές κατά τα τέλη του 16ου αιώνα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «συνάγομεν μεν την αρχαιοτέραν (χρονολογίαν) ότι η Μονή ιδρύθη προ του 1455, από δε την τελευταίαν, την εμφαίνουσαν την διακοπήν των επισκέψεων, ότι έπαυσε αύτη υφισταμένη μετά το 1536 καταστραφείσα πιθανώς κατά την επιδρομήν του Βαρβαρόσα (1537- 38)…» (Ν. Ι. Παπαδάκη, Η Εκκλησία της Κρήτης, σελ. 112).

Τα παράλια της Σητείας, όπως είναι γνωστό, γνώρισαν πολλές πειρατικές επιδρομές κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Χωρίς να μπορούμε να ορίσομε την ακριβή χρονολογία που κτίσθηκε η Μονή, και αν λάβομε υπ᾿ όψιν τα επιγραφικά χαράγματα και τις εγχάρακτες χρονολογίες από το 1455 έως το 1598, που διακρίνονται μέσα στο ναό, μπορούμε να διατυπώσομε με βεβαιότητα ότι όλες οι πηγές συντείνουν πως ο Ναός κτίσθηκε πριν από το 1624.

Επίκεντρο της Μονής είναι ο δίκλιτος ναός που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και στον Άγιο Γεώργιο. Το καθολικό της Μονής πλαισιώνουν νεώτερα κτίρια που χρησιμεύουν ως κελλιά των «Δεκαπενταριστών».
Ο Ναός περιέχει και το μικρό σπήλαιο, όπου σύμφωνα με την παράδοση βρέθηκε η εικόνα της Θεοτόκου. Το γεγονός αυτό έγινε και η αφορμή για τη ανέγερση του Ναού. Εκτός από το σπήλαιο του Ιερού στην περιοχή υπάρχουν και άλλες σπηλαιώδεις κοιλότητες στο ονομαστό φαράγγι των Αγίων Πάντων, το οποίο θεωρούνταν τόπος ασκήσεως και προσευχής ασκητών. Μάλιστα μία κοιλότητα, δυτικά του ναού θεωρείται σήμερα ως κατοικία κάποιου ασκητή, πριν ακόμα χτιστεί ο ναός και ιδρυθεί το μοναστήρι.

Πολλά και δύσκολα για την εποχή εκείνη τεχνικά έργα απαιτούνταν για την ανέγερση ναού και ο χώρος δεν επαρκούσε για να εκπληρωθούν όλοι οι όροι της ορθόδοξης ναοδομίας. Επίσης, δεν ήταν δυνατόν για τον κτίτορα να παραμείνει εκτός ναού το λατρευτικό σπήλαιο της Φανερωμένης. Για τον λόγο αυτό δεν ακολουθήθηκε ο σωστός προσανατολισμός από την ανατολή προς τη δύση και ο κτίτορας προτίμησε να οικοδομήσει το ναό με προσανατολισμό από το βορρά προς το νότο. Το Ιερό Βήμα του ναού είναι σφηνωμένο μέσα σ᾿ ένα χαμηλό σπήλαιο σε χοντροπελεκημένο βράχο. Το Τέμπλο έχει δύο θύρες, αφού δύο είναι και οι Αγίες Τράπεζες (δίκλιτος Ναός), που εφάπτονται πάνω στον βράχο που σ᾿ αυτό το σημείο έχει μια συμμετρική εσοχή.

Σύμφωνα με τον Εμμανουήλ Αγγελάκη, ο οποίος έζησε την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας στην Κρήτη, η Μονή λειτουργούσε μέχρι το 1829, αλλά «εφυτοζώει διατηρούσα πάντοτε ελάχιστον προσωπικόν» (Εμμ. Αγγελάκη, Σητειακά, σελ. 221).

Μαρτυρίες γραπτές από εκείνη την περίοδο δεν υπάρχουν σήμερα στο μοναστήρι, όμως σύμφωνα με τον Ν. Ψιλάκη (ό. π., σ. 515) δεν είναι δυνατό να μη λειτουργούσε και να παρέμενε έρημη καθ΄ όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας, γιατί τότε δε θα ήταν δυνατό να διατηρήσει την περιουσία της ως τις αρχές του 20ου αιώνα.
Η Μονή Φανερωμένης κατάστράφηκε το 1829: «οι Τούρκοι κατά τον Ιανουάριον… επέδραμον κατά της Σητείας μετά την αποχώρησιν των επαναστατών, δεν παρέλειψαν να μεταβούν και εις την Μονήν ταύτην, την οποίαν ευρόντες εγκαταλελειμμένην υπό των καλογήρων, αφού ελεηλάτησαν και διήρπασαν παν ό,τι εν αυτή εύρον, έστρεψαν την οργήν αυτών και κατά των εικόνων, καταστρέψαντες τους οφθαλμούς των απεικονιζομένων αγίων, ικανοποιήσαντες ούτω τον απαίσιον φανατισμόν των!» (Εμμ. Αγγελάκη, Σητειακά, σ. 221).

Ύστερα από πενήντα χρόνια ερήμωσης και εγκατάλλειψης το μοναστήρι ανακαινίσθηκε το 1679. Σε υπέρθυρο κελλιού μάλιστα υπάρχει χαραγμένη αυτή η χρονολογία. Κατά τον Ν. Ψιλάκη στον Β’ τόμο του βιβλίου του «Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης», φαίνεται πως η Μονή Φανερωμένης δεν προσέλκυε το ενδιαφέρον των καλογέρων εκείνων του 19ο αιώνα, που, όταν συνθήκες το επέτρεψαν, προσπάθησαν να ανασυγκροτήσουν παλιά και ξεχασμένα μοναστήρια.

Μετά το 1870 η Μονή πέρασε στην κυριότητα της Μονής Τοπλού. Οι μοναχοί της προσπάθησαν να περισώσουν ό,τι ήταν δυνατόν. Ανακαινίσθηκαν τα κελλιά και οι κοινόχρηστοι χώροι, ανακατασκευάσθηκε το παλιό ελαιοτριβείο και έγιναν εργασίες στο γύρω χώρο. Η περίοδος του 1870-1900 ήταν ένα σύντομο όσο και ευχάριστο διάλειμμα στη ζωή της Μονής. Μοναχοί από τη Μονή Παναγίας Ακρωτηριανής Τοπλού έμεναν πάντα εκεί, αντικαθιστώντας ο ένας τον άλλον και φροντίζοντας για τη συντήρηση των κτηρίων.

Μετά το 1900 εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί ο Ιερομόναχος Γρηγόριος Παπαδάκης, εκτελώντας χρέη επιστάτη μοναστηριακού μετοχίου της Μονής Τοπλού. Στη Μονή εγκαταστάθηκαν ο μοναχός Γεράσιμος και η Μοναχή Σαλώμη. Ο Ιερομόναχος Γρηγόριος έμεινε μερικά χρόνια και στη συνέχεια αναχώρησε για τη Μέση Ανατολή ως προσκυνητής του Παναγίου Τάφου. Μετά την επάνοδό του, όμως, εγκαταστάθηκε στη Μονή της μετανοίας του αρνούμενος να επιστρέψει στη Φανερωμένη. Τα κτήρια άρχισαν πάλι να ερημώνονται και ο ναός να παραμένει αλειτούργητος. Τα μόνα στοιχεία που υπάρχουν στο Αρχείο της Μοναστηριακής Επιστροπίας Λασιθίου σχετικά με τη Μονή Φανερωμένης είναι κάποια έγγραφα που αφορούν την ενοικίαση των κτημάτων της από ιδιώτες, μετά το 1900. Από τα μισθώματα που καταβάλλονταν εξάγεται το συμπέρασμα ότι τα κτήματα που είχαν πλέον απομείνει στη Μονή εκείνη ήταν πολύ λίγα.

Το 1901 διαλύεται η Μονή λόγω λειψανδρείας. Τότε ακριβώς κάποιοι από τους κατοίκους των γύρω χωριών ζήτησαν από τη Μονή Τοπλού να παραχωρηθεί ο ναός και τα κτήρια σε κάποια κοντινή Ενορία. Μάλιστα ακολούθησαν και δικαστικοί αγώνες ανάμεσα στη Σητεία, το Πισκοκέφαλο και τη Σκοπή που διεκδικούσαν τη Μονή. Τελικά με απόφαση του Πρωτοδικείου Λασιθίου η Μονή υπήχθη στην Ενορία Σκοπής. Τα κτήματά της όμως απαλλοτριώθηκαν σταδιακά και η Μονή έμεινε μόνο με τα κελλιά, λίγα περιβόλια στον ποταμό και τις δωρεές των προσκυνητών.

Μάλιστα, όπως μας πληροφορεί η λαογράφος Ειρήνη Παπαδάκη [Παναγία Φανερωμένης (Τράχηλα), Σητεία 1979] το 1937 που η θέση του Εφημερίου της Ενορίας Σκοπής παρέμενε κενή λειτουργούσε ο ιερέας του Χαμαιζίου. Εκείνη την περίοδο με Ενοριακή Επιτροπή τους Ρούσο Φραγκούλη, Αγαπ. Κοτσυφάκη και Κων. Βασιλάκη κτίζονται και επισκευάζονται τα κελλιά και η πρώτη δεξαμενή για βρόχινο νερό. Νωρίτερα, το 1917, είχε διαμορφωθεί ο αύλειος χώρος και είχε φυτευθεί η ακακία και τα άλλα δένδρα, που μέχρι σήμερα προσφέρουν την πολύτιμη σκια τους στους προσκυνητές.

Η Μονή σήμερα επιτροπεύεται και λειτουργείται από την Ενορία Σκοπής. Πανηγυρίζει την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στις 15 Αυγούστου, οπότε συρρέουν πολλοί πιστοί από όλη την επαρχία Σητείας. Όλη την περίοδο του Δεκαπενταυγούστου εκατοντάδες προσκυνητές από την ευρύτερη περιοχή προσέρχονται, για να προσευχηθούν στις ακολουθίες των Παρακλητικών Κανόνων προς την Υπεραγία Θεοτόκο και τις Θείες Λειτουργίες που τελούνται καθημερινά. Επίσης, δεκάδες πιστοί διαμένουν στους χώρους της Μονής για να «δεκαπενταρίσουν» και να ζήσουν τη κατανυκτική αυτή περίοδο, που προβάλλει η Εκκλησία μας, με τις ακολουθίες, την προσευχή, τη νηστεία και την άσκηση.

Ακόμη, στο χώρο της Μονής τελούνται ιερά μυστήρια, κυρίως βαπτίσεις, αφού πολλοί πιστοί κάνουν τάματα για τα παιδιά τους. Τέλος, Θείες Λειτουργίες τελούνται κατά τις Θεομητορικές εορτές και άλλες μέρες στο κλίτος της Κοιμήσεως της Παναγίας, ενώ το κλίτος του Αγίου Γεωργίου λειτουργείται την εορτή της ανακομιδής των λειψάνων του στις 3 Νοεμβρίου και τη Διακαινήσιμο εβδομάδα.

Συγκινητική είναι τις παραμονές του Δεκαπενταυγούστου η τελετή μεταφοράς της θαυματουργού εικόνος της Παναγίας, της επωνομαζομένης «Κυρίας Φανερωμένης», από τον Ενοριακό Ναό του Αγίου Γεωργίου Σκοπής, όπου φυλάσσεται όλο τον χρόνο, στο Μοναστήρι της Φανερωμένης, αλλά και η επιστροφή της μετά την εορτή της Κοιμήσεως στον ίδιο χώρο. Πλήθος προσκυνητών με τα πόδια συνοδεύουν την ιερά εικόνα με επικεφαλής τον Ιερέα της Σκοπής, τους ιεροψάλτες, τα εξαπτέρυγα και τα λάβαρα, ψάλλοντας την Ιερά Παράκληση και ύμνους θεομητορικούς στη Δέσποινα και Παντάνασσα του κόσμου.