Μονή Τοπλού, Σητεία

Το 1648, λίγα χρόνια μετά την ανακαίνισή της, η Μονή έπεσε εκ νέου θύμα των Τούρκων και το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης την ανακήρυξε το 1704 σε Σταυροπηγιακή, προκειμένου να βοηθήσει την επιβίωσή της.

Το 1798, ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης Γρηγόριος ο Ε΄ κήρυξε τη περιουσία της Μονής αδούλωτη και ανενόχλητη και απαγόρευσε την εκποίησή της από τους Τούρκους άνευ αδείας του Οικουμενικού Πατριάρχη. Ο λόγος ήταν τα πολλά χρέη της μονής που δημιουργήθηκαν λόγω των δυσβάσταχτων φόρων και απειλούσαν με δήμευση της περιουσίας της. Η μεγαλύτερη όμως καταστροφή ήρθε με την ελληνική επανάσταση του 1821, οπότε οι μοναχοί της Μονής Τοπλού σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους «προληπτικά».

Τι σημαίνει αυτό; Ότι παρ’ όλο που η Σητεία δεν πήρε μέρος στην επανάσταση του 1821, οι Τούρκοι σκότωσαν όσους πίστευαν ότι θα μπορούσαν να προκαλέσουν και να στηρίξουν την επανάσταση. Αυτό δεν έγινε μόνο στη Μονή Τοπλού αλλά σε ολόκληρη την επαρχία Σητείας, ακόμα και στο Ηράκλειο (σφαγή επισκόπων στον Αγιο Μηνά).

Η Μονή Τοπλού ερήμωσε από το 1821 μέχρι το 1830, όταν νέοι μοναχοί ήρθαν εδώ. Είναι βέβαιο ότι την περίοδο που έμεινε ακατοίκητο το μοναστήρι χάθηκαν πολλοί από τα κειμήλια του, ειδικά τα χρυσά και αργυρά.

Το 1840 άρχισε να λειτουργεί σχολείο για να μορφωθούν τα παιδιά της απομακρυσμένης αυτής περιοχής της Κρήτης. Ισως το σχολείο να λειτουργούσε παράνομα και παλιότερα, αλλά δεν υπάρχουν πληροφορίες γι αυτό.

Δυστυχώς η ανάκαμψη του μοναστηριού δεν έμελλε να κρατήσει πολύ. Το 1866 νέα επανάσταση ξεσπά στην Κρήτη και αυτή τη φορά οι μοναχοί φαίνεται ότι έχουν ενεργό ρόλο στηρίζοντας τους επαναστάτες. Οι Τούρκοι το μαθαίνουν και το μοναστήρι ερημώνει ξανά και βασανίζονται μέχρι θανάτου όσοι μοναχοί συνελήφθησαν.

Όταν ο τουρκικός στρατός έφυγε, όσοι μοναχοί είχαν γλιτώσει επέστρεψαν ξανά και συνέχισαν το έργο τους αλλά με πολλές οικονομικές δυσκολίες.

Κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής ή Μονή Τοπλού πρωτοστάτησε στον αντιστασιακό αγώνα με τη λειτουργία ασυρμάτου για την επικοινωνία με το συμμαχικό στρατηγείο στο Κάιρο και την φιλοξενία αντιστασιακών.

Όταν οι Γερμανοί βεβαιώθηκαν για την δράση της μονής, συνέλαβαν τον ηγούμενο Γεννάδιο Συλλιγνάκη, τους μοναχούς και όσους αντιστασιακούς βρήκαν εκεί. Τους μετέφεραν στις φυλακές της Αγιάς κοντά στα Χανιά, όπου εκτελέστηκαν.
Ενώ αρχικά σκόπευαν να ανατινάξουν το μοναστήρι, τελικά αρκέστηκαν στη δέσμευση της περιουσίας του.

Μετά από πολλές προσπάθειες αναστήλωσης και ανακαίνισης της Μονής, σήμερα η Μονή Τοπλού έχει αναδειχθεί σε ένα από τα κρητικά μοναστήρια με εξαιρετικό ενδιαφέρον, που αξίζει να κάνετε το μακρύ ταξίδι για να το επισκεφτείτε. Εξάλλου όσοι έρθετε εδώ, έχετε ακόμα ένα λόγο να το κάνετε, μια και λίγα χιλιόμετρα παρακάτω βρίσκεται το διάσημο φοινικόδασος Βάι με την όμορφη παραλία του.

Η Μονή Τοπλού είναι το μοναδικό μοναστήρι που σώζεται από τα πολλά μικρά και μεγάλα που βρίσκονταν κάποτε στην περιοχή της Σητείας και καταστράφηκαν από πολέμους και πειρατικές επιδρομές.

Ο ηγούμενος της Μονής, έχει δραστηριοποιηθεί ώστε να οργανώσει και να αναδείξει το μοναστήρι. Ιδρυσε Μουσείο Χαλκογραφιών και Ελληνικών Λαϊκών Χαρακτικών φτιαγμένων από μοναχούς του Αγίου Όρους τον 18ο και 19ο αιώνα. Οι μοναχοί αποτύπωσαν με την τέχνη τους εικόνες της καθημερινότητας τόσο πιστά, σα να χρησιμοποιούσαν φωτογραφική μηχανή.

Στην Μονή Τοπλού σώζονται εικόνες από τον 15ο αιώνα, που μαζί με άλλες νεότερες, έχουν μεγάλο εικαστικό ενδιαφέρον γιατί παρουσιάζουν τα στάδια ανάπτυξης και εξέλιξης της σχολής ζωγραφικής της Κωνσταντινούπολης, που επηρέασε και την Κρητική Τέχνη.
Η αξία των εικόνων της Μονής Τοπλού είναι ανεκτίμητη, αλλά και ενδεικτική του πραγματικά εντυπωσιακού επιπέδου της παιδείας των μοναχών της Μονής. Κάποιες από τις μοναδικές εικόνες που μπορεί να δει κανείς σήμερα μέσα στη μονή είναι έργα του Ιωάννου Κορνάρου, η εικόνα «Μέγας εί Κύριε και Θαυμαστά τα έργα Σου» του 1770, η εικόνα «Ρόδον το αμάραντο» του 1771 και η Άγια Αναστασία η Φαρμακολύτρια.

Στη Μονή Τοπλού, εκτός από τις θαυμαστές εικόνες, εκτίθενται επίσης αντικείμενα Εκκλησιαστικής Τέχνης όπως Ευαγγέλια, αργυρο-επίχρυσοι σταυροί, Πατριαρχικά Συγγίλια, Σουλτανικά Φιρμάνια, σφραγίδες, επαναστατικά λάβαρα, αρχιερατικά άμφια και άλλα.
Η τραπεζαρία του μοναστηριού έχει αγιογραφηθεί από τον Μανόλη Μπετεινάκη, ενώ στο προαύλιο της Μονής υπάρχει πρόσφατο γλυπτό μνημείο από τον γλύπτη Μανόλη Τζομπανάκη.

Επίσης στην πρόσοψη του καθολικού (κύριου ναού του μοναστηριού) θα δείτε την επιγραφή της «Διαιτησίας των Μαγνήτων», που περιγράφει τις προστριβές της αρχαίας πόλης Ίτανος με την Ιεράπετρα για το νησί Λεύκη (Κουφονήσι), που ήταν ένας πολύ σημαντικός σταθμός αλιείας σπόγγων και κοχυλιών στην αρχαία Κρήτη.

Ο δραστήριος ηγούμενος της Μονής, σε συνεργασία με την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πραγματοποίησαν αναστύλωση της Μονής και κτισμάτων που βρίσκονται στα μετόχια της. Φρόντισαν ακόμη και για την συντήρηση εικόνων εκκλησιαστικών σκευών και βιβλίων. Στη μονή υπάρχουν δύο μουσεία, το πρώτο είναι εκκλησιαστικών κειμηλίων και εικόνων. Είναι ιδιαίτερα αξιόλογο καθώς υπάρχει πλήθος εικόνων ήδη από τον 17ο αιώνα επιζωγραφισμένες και συντηρημένες από ειδικούς, αξιόλογα δείγματα Κρητικής σχολής αγιογραφία. Έπειτα το δεύτερο μουσείο χαρακτικής φιλοξενεί πλήθος χαρακτικών με θρησκευτικό περιεχόμενο. Και στα δυο μουσεία υπάρχουν εκθέματα παλαιών βιβλίων μεταξύ αυτών και του Λεξικού του Σουίδα. Ακόμη μια μικρή αίθουσα στο μουσείο χαρακτικής φιλοξενεί κειμήλια από την αντίσταση καθώς και το λάβαρο της μονής κατά την Επανάσταση.