Μητάτο

Ήταν η έδρα του Κοινοτικού Διαμερίσματος η οποία όμως αποτελείται από πέντε συνολικά συνοικισμούς. Εκτός από το Μητάτο περιλαμβάνονται και ο Χώνος, η Ξερολίμνη, το Κρυονέρι (Μισιργιού, ίσως από το Λατινικό missir = κύριος ή από το Μίσρ = Αίγυπτος) και το Βρυσίδι (Μαγκασά). Ο δρόμος για τα χωριά του Μητάτου περνάει από την Ρούσσα Εκκλησία. Στην θέση Λαγκός του Μητάτου βρέθηκαν προ’ίστορικοί τάφοι

Σήμερα λίγοι κάτοικοι μένουν μόνιμα στα γραφικά αυτά χωριουδάκια, τα οποία φθίνουν καθημερινά. Οι περισσότεροι έχουν εγκατασταθεί στο Παλαίκαστρο και την Σητεία. Να υπογραμμισθεί όμως και το ορεινό τοπίο στο οποίο βρίσκονται. Στην ίδια κοινότητα υπάγεται και το ύψωμα Μόδι (539 μ.) στηνκορυφή του οποίου εντοπίστηκε υπαίθριο ιερό κορυφής που ερευνήθηκε το 1971. Το ιερό ήταν ασύλητο και απέδωσε μεγάλο αριθμό αναθημάτων μεταξύ των οποίων πολλά αναθηματικά μαχαιρίδια από χαλκό. Εντοπίστηκαν εκεί και ίχνη κτηρίου: Η λέξη «μητάτο» στην Κρητική διάλεκτο σημαίνει τυροκομείο.

Βρυσίδι (Μαγκασά)

Εγκαταλελειμμένο χωριουδάκι στο οροπέδιο του Μητάτου 15 χμ από τη Σητεία και 2 χλμ από το Μητάτο. Σώζονται λίγα παλιά παραδοσιακά σπίτια με πέτρινους τοίχους. Στα δυτικά του χωριού υπάρχει σπήλαιο με πολλά ίχνη νεολιθικής κατοίκησης , όπως λίθινοι πέλεκυς, οψιανοί, 260 κοκάλινες περόνες κα. το οποίο ανάσκαψε ο Dawkins το 1905. Στα δυτικά του σπηλαίου βρέθηκε μια μεγάλη σπουδαία και σπάνια νεολιθική οικία του τύπου Βυt and Ben με ένα μικρό και ένα μεγάλο δωμάτιο (Living room και υπνοδωμάτιο – καθιστικό). Στην οικία αυτή βρέθηκαν πολλοί λίθινοι πέλεκυς και μυλόπετρες.

Καρύδι

Ορεινό χωριό σε απόσταση 25 χλμ. από Σητεία και 4 χλμ από το Μητάτο. Βρίσκεται στο κέντρο εκτεταμένου βραχώδους οροπεδίου ιδιαίτερης ομορφιάς. Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν έδρα Δήμου. Σήμερα έχει λίγους κατοίκους, που το χειμώνα το εγκαταλείπουν και διαμένουν στον οικισμό Λαγκάδα ασχολούμενοι με την ελαιοσυλλογή. Διατηρεί το παραδοσιακό του χρώμα και σώζονται πολλά παλιά πέτρινα σπίτια. Κοντά στον οικισμό υπάρχουν 2 από τα πιο σπουδαία σπήλαια της Κρήτης. Το Κατωφύγι και ο Περιστεράς με ίχνη ανθρώπινης κατοίκησης . Η περιοχή αποτελεί αληθινό παράδεισο των σπηλαιολόγων , που τα εξερευνούν κάθε χρόνο.

Κρυονέρι (Μισιργιού)

Μικρός οικισμός της πρώην κοινότητας Μητάτου με ελάχιστους κατοίκους, κυρίως τους θερινούς μήνες. Έχει υψόμετρο 670 μ (είναι το ψηλότερο χωριό μαζί με το γειτονικό Χώνο της περιοχής του ορεινού Παλαικάστρου) και διαθέτει εξαιρετική θέα προς όλο το βραχώδες οροπέδιο του Μητάτου καθώς και προς τις παραλιακές ζώνες της Σητείας και Παλαικάστρου!

Ξερολίμνη

Εκ του ξηρά λίμνη. Οικισμός της πρώην Κοινότητας Μητάτου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου, σε υψόμετρο 550 μ. Βρίσκεται σε μικρή απόσταση βορειοανατολικά από το (Παλιό) Μητάτο. Πρώτη φορά αναφέρεται στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 με 10 χριστιανικές οικογένειες. Xerolimni (Pashley, Travels in Crete, ΙΙ, σ.322). Το 1881 αναφέρεται Ξερολίμνη στο δήμο Καρυδίου με 88 κατοίκους χριστιανούς, το 1900 με 77 κατ., το 1920 με 113 κατ., το 1928 με 98 κατ., το 1940 με 70 κατ., το 1951 με 71 κατ., το 1961 με 49 κατ., το 1971 με 19 κατ. και το 1981 με 7 κατοίκους.

Χώνος

Οικισμός της πρώην κοινότητας Παλαιού Μητάτου, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου σε υψόμετρο 670 μ. Βρίσκεται Νοτιοανατολικά από το χωριό Ρούσα Εκκλησιά. Το όνομα του το πήρε από καταβόθρα όμβριων υδάτων που υπάρχει στην περιοχή. Ο οικισμός υπήρχε κατά τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία, αφού αναφέρεται σε τούρκικο έγγραφο του 1689. Τότε κατοικούνταν, αφού αναφέρονται τα ονόματα δυο κατοίκων, οι οποίοι αναλαμβάνουν την υποχρέωση να εξαγοράζουν από τους άπιστους πάντα αιχμαλωτιζόμενο μουσουλμάνο κ.λ.π. (Ν. Σταυρινίδη, Μεταφράσεις, Β΄, σ. 328). Όμως δεν αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές ούτε στην τούρκικη του 1671. Στην αιγυπτιακή απογραφή αναφέρεται Khonos (Pashley, Travels in Crete II, 323) με 3 χριστιανικές και 6 τούρκικες οικογένειες.

Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται Χώνος, στο δήμο Καρυδίου, κάτοικοι χριστιανοί 26, το 1900 κάτοικοι 42, το 1920 κάτοικοι 47, το 1928 κάτοικοι 63, το 1940 κατ. 75, το 1951 κάτοικοι 65, το 1961 51 και το 1971 κατ. 13. σήμερα δεν κατοικεί καμία οικογένεια. Υπάρχει η παλαιά βρύση του χωριού με κρύο νερό, όπου οι εκδρομείς απολαμβάνουν την ηρεμία της φύσης και τον καθαρό αέρα, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου η οποία λειτουργείται στις 26 Σεπτεμβρίου, ενώ τα περισσότερα σπίτια είναι ερειπωμένα.