Μέσα Μουλιανά

Τα Μέσα Μουλιανά είναι χωριό του δήμου Σητείας και απέχει από αυτήν 19 χιλ. στο δρόμο για Αγ. Νικόλαο. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 208 κατοίκους. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 400 μέτρα. Στην κοινότητα των Μ. Μουλιανών, ανήκει επίσης και ο μικρός οικισμός με την ονομασία Καλαβρός, ο οποίος έχει 30 κατοίκους, ο οποίος βρίσκεται πάνω από τις απόκρημνες ακτές του Κρητικού πελάγους.

Είναι επίσης μία σπουδαία αρχαιολογική περιοχή με πλήθος ευρημάτων. Στην τοποθεσία “Σελλάδες” το 1903 ο Στέφανος Ξανθουδίδης ανάσκαψε δύο Μινωικούς θολωτούς τάφους της ύστερο-μινωικής εποχής με συνέχεια ταφών και κατά την πρωτογεωμετρική εποχή. Στον πρώτο τάφο παρατηρούνται και τα δυο συστήματα ταφής και της καύσεως και του ενταφιασμού που είναι χαρακτηριστικό της πρωτογεωμετρικής εποχής. Μεταξύ των ευρημάτων ήταν χρυσή προσωπίδα, ψευδόστομοι αμφορείς, πήλινα και χάλκινα αγγεία, ξίφη, χάλκινη πόρπη. Πολύ σημαντικός είναι ο κωδωνόσχημος πρωτογεωμετρικός κρατήρας, στον οποίο από την μία πλευρά εικονίζεται ένας κυνηγός που θηρεύει δύο αγρίμια – προφανώς γίδες άγριες – και στην άλλη η πρώτη γνωστή στην Κρήτη απεικόνιση έφιππου άνδρα. Στην ίδια τοποθεσία έχει εντοπιστεί Μινωικός οικισμός ενώ επίσης μινωικά ευρήματα προέρχονται από τις θέσεις Βουρλιά (θολωτός τάφος), Γούβες και Ελληνικά ή Πύργος.

Τοποθεσίες με την ονομασιά Σαρακίνα παραπέμπουν στην κατάκτηση της Κρήτης από τους Σαρακηνούς τον 8ο και 9ο αιώνα μ.Χ. Ακολουθούν τα χρόνια της Ενετοκρατίας με την πιθανή ονομασία του χωριού από τους αδελφούς Mouliani[εκκρεμεί παραπομπή] που έδωσαν το όνομα στα Μέσα και στα Έξω Μουλιανά. Μια άλλη εκδοχή που πρότεινε ο Ξανθουδίδης και ακολούθησε ο Μιχαήλ Καταπότης είναι το όνομα Μουλιανά προέρχεται από το ρήμα μύλλω – μουλλώνω, που σημαίνει κύπτω, κλίνω, επειδή ο οικισμός βρίσκεται στην κατωφέρεια του βουνού. Η παλαιότερη μνεία στο χωριό γίνεται σε δικόγραφο του 1370, τμήμα του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα, όπου αναφέρεται ως Muliana. Ο Φραγκίσκος Μπαρότσι το 1577 τα αναφέρει ως Mesamuliana στην επαρχεία Σητείας. Στην απογραφή του Καστροφύλακα το 1583 (Κ138) αναφέρονται δύο συνοικίες, η Mugliana messa ditto Vardacori με 291 κατοίκους και Mugliana messa με 458 κατοίκους, τις οποίες χωρίζει το ρέμα Κεφαλοβρύσι. Οι δύο συνοικίες μαζί είχαν 749 κατοίκους, γεγονός που καθιστούσε τα Μουλιανά το μεγαλύτερο χωριό της επαρχίας. Ο Φραντσέσκο Μπαζιλικάτα αναφέρει επίσης το χωριό το 1630. Στην τουρκική απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Mesa Mulyana με 20 χαράτσια.

Στην απογραφή του 1881 τα Μέσα Μουλιανά είχε 472 Χριστιανούς κατοίκους και 14 Τούρκους κατοίκους, και ανήκε στο δήμο Τουρλώτης. Πολύ από τους νεότερους κάτοικους, ακολουθώντας το κύμα της αστικοποίησης, κατέφυγαν στις πόλεις ώστε να έχουν περισσότερες ευκαιρίες για επαγγελματικό προσανατολισμό, έτσι οι κάτοικοι του είναι στην πλειοψηφία ηλικιωμένοι. Παρόλα ταύτα οι Μουλιανίτες που έχουν φύγει δεν ξεχνούν την καταγωγή τους και τον τόπο τους. Έτσι επιστρέφουν συχνά στο χωριό είτε για διακοπές είτε για να καλλιεργήσουν τα αμπέλια και τις ελιές τους.