Ετιά, Ενετική Έπαυλη De Mezzo

Η κατοικία των ευγενών βενετών De Mezzo, που ήταν φεουδάρχες της περιοχής, δεσπόζει στον οικισµό και αποτελεί ένα από τα µεγαλοπρεπέστερα και σπουδαιότερα δείγµατα της κοσµικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη.

Χρόνος ανέγερσης της 1ης φάσης µπορεί να θεωρηθεί το τέλος του 15ου αιώνα, ενώ η σηµερινή της µορφή µε τα πλούσια αναγεννησιακά στοιχεία ανάγεται στις αρχές του 17ου αιώνα. Έχει φρουριακό χαρακτήρα εξωτερικά, και περιβάλλεται από δύο περιβόλους: εξωτερικό µέχρι το δρόµο προς τα Ανατολικά, και εσωτερικό, µε ψηλό αναληµµατικό τοίχο. Η κάτοψη είναι σχεδόν τετράγωνη, µε επιβλητική κύρια είσοδο στη Νότια πλευρά. Οι ανάγλυφες αντωπές µορφές (χίµαιρες) µε ανθοφόρους βλαστούς υποβαστάζουν το οικόσηµο των Dei Mezzo.

∆εν υπάρχουν βάσιµες µαρτυρίες σχετικά µε το χρόνο ανέγερσης και τον κτήτορα της έπαυλης. Ο Gerola αναφέρει ως ιδιοκτήτη της έπαυλης τον ευγενή De Mezzo, µε βάση τα οικόσηµα της πρόσοψης Μετά το θάνατο του Μάρκο ντε Μέτζο το 1609-10, τη διαχείριση της περιουσίας αναλαµβάνει ο άνδρα της εγγονής του, Antonio Dandolo. ∆ραστήριος και ισχυρός φεουδάρχης, αποτελεί τη νέα ηγετική προσωπικότητα.

Στο υπέρθυρο της εισόδου προς τους ορόφους, γύρω από ανάγλυφο διάκοσμο, που απεικονίζει μια κεφαλή μέσα σε κυκλική ταινία, είναι γραμμένη η εξής επιγραφή με κεφαλαία λατινικά γράμματα: INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO δηλαδή: ας μπει μέσα η αφεντιά σας χωρίς να ντρέπεται

Οι δύο εκκλησίες, ο Άγιος Αθανάσιος, πλησιέστερα της έπαυλης, προς βορρά και η Παναγία, η κύρια εκκλησία μέσα στον οικισμό, καταγράφονται το 1637 ως ιδιοκτησία της οικογένειας ∆άνδολο, ένδειξη ότι το εύρος της εξουσίας του νέου αφέντη είχε επεκταθεί.

Είναι γνωστές οι στενές σχέσεις των οικογενειών Mezzo, Cornaro, Salomon, Dandolo µε τον ηγούµενο της Κυρίας Ακρωτηριανής Γαβριήλ Πεντόγαλο. Η συγγένεια των αρχιτεκτονικών στοιχείων της έπαυλης µε εκείνα της κοντινής µονής της Αγίας Σοφίας (1634) και της Μονής Τοπλού (ανακαίνιση 1613-19) επιτρέπουν την αναγνώριση ενός κοινού µοντέλου, ίσως µε κοινά σχέδια – πρότυπα ιταλικής προέλευσης, ακόµη και την ύπαρξη κοινού συνεργείου κατασκευής.

Με τα δεδοµένα αυτά, µπορούµε να τοποθετήσουµε την κατασκευή της τελικής µορφής της έπαυλης µεταξύ του 1620 και του 1635. Μετά την αποχώρηση των βενετών, Τούρκοι αξιωµατούχοι εγκαταστάθηκαν στην έπαυλη. Τελευταίος απόγονος τους υπήρξε ο γνωστός για τις θηριωδίες κατά των χριστιανών, Μεµέτακας (Μπαλουξής) ο επονοµαζόµενος Σεραγιανός, υποδιοικητής Σητείας µε έδρα τον Χανδρά. Η έπαυλη είναι µέχρι σήµερα γνωστή µε την ονοµασία Σεράγιο- Σεράι.

Το κτίριο φαίνεται ότι σωζόταν ακέραιο µέχρι το 1828, όταν µετά τις συγκρούσεις Τούρκων και χριστιανών αφαιρέθηκε η ξύλινη στέγη του. Στο σεισµό του 1856, κατέπεσε µεγάλο µέρος των τοίχων του ορόφου και των εξωτερικών του κτισµάτων. Από την επανάσταση του 1897 και έπειτα, το κτίριο λεηλατήθηκε συστηµατικά µε αφαίρεση λίθινων µελών και οικοδοµικού υλικού. Στην κατάσταση αυτή παρέµεινε επί δεκαετίες, µε περιστασιακή χρήση σταβλισµού ζώων.

Αγοράστηκε το 1959 από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και έχει κηρυχθεί ως ιστορικό διατηρητέο µνηµείο.

Η βίλα Dei Mezzo στην Ετιά θεωρείται η μεγαλύτερη ιδιωτική κατοικία της αγροτικής Κρήτης και ένα από τα σημαντικότερα κτίρια του είδους της στη νότια Ευρώπη. Ανακαινίστηκε κατά μέρος πρόσφατα αλλά μόνο το ισόγειο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Η βίλα ‘επανέρχεται’ στη ζωή τουλάχιστον μία φορά το χρόνο, κατά τη διάρκεια του Φεστιβάλ Μουσικής Dei Mezzo τον Ιούνιο.

Ετιά Φωτογραφίες

Ο οικισμός Αρμένοι

Ο σημερινός οικισμός (1χλμ)

Αξιόλογος γραφικός οικισμός στο νότιο τμήμα της επαρχίας Σητείας, στο μέσον περίπου του οροπεδίου του Χανδρά, σε υψόμετρο 590 μέτρων.

Απέχει 23 χιλιόμετρα από τη Σητεία και 44 χιλιόμετρα από την Ιεράπετρα. Ο ίδιος δρόμος σε απόσταση 600 μέτρων παρακάτω συναντά τον Χανδρά, και λίγο πιο πέρα τον μεσαιωνικό οικισμό Βόιλα και φτάνει μέχρι την Ζάκρο από την βόρεια διαδρομή ή σε απόσταση 3 χλμ μετά τον Χανδρά οδηγεί στην Ζήρο από την νοτιότερη διαδρομή, πρωτεύουσα του Δήμου Λεύκης, και φτάνει μέχρι τον παραλιακό οικισμό Ξερόκαμπο μετά από 23 χλμ.

Ιστορία

Μαρτυρίες αναφέρουν πως το χωριό υπήρχε και πριν την αραβική κυριαρχία με το όνομα «Περτούνι» και είχε καταστραφεί ολοκληρωτικά από τους Αραβες. Φαίνεται πως , οι άποικοι, κάτοικοι του χωριού κατά την νεοβυζαντινή περίοδο δεν ήσαν πολλοί. Αυξήθηκαν όμως με τον καιρό, συμπέρασμα που προκύπτει από τις προσθήκες που έγιναν στο δυτικό μέρος των ναών του Αγίου Γεωργίου και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Η προσθήκη καταλαμβάνει διπλάσιο χώρο από τον αρχικό.

Κατά την περίοδο της Ενετικής κυριαρχίας στο οροπέδιο των Αρμενοχανδράδων εγκαθίστανται πολλοί ευγενείς Ενετοί. Αιτία το γόνιμο έδαφος, το καλό κλίμα της περιοχής και το αίσθημα της ασφάλειας λόγω της απόστασης του οικισμού από τις ακτές. Έτσι βρίσκομε στους οικισμούς Χανδρά και Βόιλα τους ευγενείς Σαλώμους και Ζένον και στην Ετιά και Αρμένους τον Άρχοντα Μέτζον. Την ύπαρξη των ευγενών αποδεικνύει και η ύπαρξη δύο μεγάλων οικημάτων τα οποία σώζονταν μέχρι το τέλος της επανάστασης του 1821. Στους ιδιοκτήτες αυτών των οικημάτων ανήκαν και μεγάλες αγροτικές εκτάσεις που είχαν το όνομα Σώχωρα.

Τα οικήματα πριν το 1821 ήταν στην δικαιοδοσία του τοπάρχη Σητείας Ιμπραήμ Αφεντακάκη.Αν δεχτούμε την γνώμη του αείμνηστου Αντώνιου Γιαννάρη κατά την οποία ο ποιητής Βιτζέντζο Κορνάρο είχε πατέρα τον Φραγκίσκο Κορνάρο και μητέρα την κόρη του άρχοντα Μέτζου, Σεμνήν, οι οποίοι αναμφιβόλως είχαν την κατοικία τους στους Αρμένους καταλαβαίνουμε ότι δικαίως οι Αρμένοι διεκδικούν την καταγωγή του ποιητή.

Εκτός των ευγενών , στον οικισμό έμεναν και πολλοί έποικοι Ενετοί, αρκετοί από τους οποίους ασπάσθηκαν το ορθόδοξο δόγμα. Μετά την κατάληψη της Σητείας από τους Τούρκους , πολλοί παρέμειναν στο χωριό και διατήρησαν τα ενετικά επώνυμα αλλά είχαν ελληνικά αισθήματα και το θρησκευτικό δόγμα. Μέχρι και σήμερα υπάρχουν οικογένειες στην περιοχή με Ενετικά επώνυμα.

Ο Π. Καστροφύλακας στη στατιστική του, που επιγράφεται «Descrizione del Regno diCandia (1583)» αναφέρει 54 χωριά στην περιοχή της επαρχίας Σητείας. Οι Αρμένοι έχουν 428 κατοίκους , από τους οποίους 103 άνδρες ηλικίας 14-60 ετών , 92 μέχρι 14 ετών, 5 άνω των 60 ετών και 228 γυναίκες μικρές και μεγάλες. Είναι ο τέταρτος σε μέγεθος οικισμός στη σειρά μετά την Ετιά, το Πισκοκέφαλο και τα Μέσα Μουλιανά. (Στην Ετιά απογράφει 121 άνδρες ηλικίας 14-60 ετών , 117 μέχρι 14 ετών, 6 άνω των 60 ετών και 320 γυναίκες μικρές και μεγάλες).

Στους Αρμένους εκείνη την εποχή υπήρχαν πέντε ιερείς, αριθμός δυσανάλογος προς τον πληθυσμό του οικισμού. Ο μεγάλος αριθμός των ιερέων δικαιολογείται από την προσπάθεια των κατοίκων να αποφύγουν τις αγγαρείες τις οποίες δεν υπέβαλλαν στους κληρικούς στους οποίους είχαν παραχωρηθεί αστικά δικαιώματα. Στην τούρκικη απογραφή του 1671 αναφέρεται ως Armenor με 78 κατοίκους ( 31 εύποροι, 38 μεσαίας τάξης και 9 άποροι). Στην Ετιά που αναφέρεται ως Nitya υπάρχουν 62 κάτοικοι ( 37 εύποροι, 22 μεσαίας τάξης και 3 άποροι).

Όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν από την Ιεράπετρα στη Σητεία δεν βρήκαν καμιά αντίσταση στο οροπέδιο των Αρμενοχανδράδων. Στους Αρμένους βρήκαν κενά τα σπίτια των Ενετών και πολλών ντόπιων. Το χωριό το κατέλαβαν οι Τούρκοι το 1649 και πιθανολογείται ότι ο πληθυσμός του έφτασε τους 600 αφού το χωριό δεν υπέστη επιδημίες. Κατά την Τουρκοκρατία διαίρεσαν την επαρχία σε 44 μουκατάδες που ήταν όσοι και τα τιμάρια που την είχαν διαιρέσει και οι Ενετοί. Οι Αρμένοι αποτελούν ένα από αυτά τα μουκάτα που πριν ήταν ένα τιμάριο.
Οι Αρμένοι βρίσκονταν σε οχυρωματική θέση και είχαν γόνιμα εδάφη, γι’ αυτό είχαν προτιμηθεί τόσο από τους Ενετούς όσο και από τους Τούρκους κατακτητές. Στα μεγάλα οικήματα των Ενετών εγκατέστησαν το στρατηγείο τους, τον γενιτσαρικό οντά (αστυνομικό σταθμό) και τις λοιπές υπηρεσίες.

Από τους Αρμένους άρχισε το εξοντωτικό σχέδιο των Τούρκων κατά των Χριστιανών της περιοχής που διήρκεσε μέχρι και το 1770. Το μέγαρο της Ετιάς του άρχοντα Μέτζου το χρησιμοποίησαν για αποθήκη των προϊόντων που εισέπρατταν από φορολογίες. Επίσης χρησιμοποιήθηκε σαν κατοικία των Τούρκων αξιωματούχων και ως φρούριο κατά τις επαναστάσεις. Οι Αρμένοι είχαν την προστασία του Αγά, ο οποίος ήταν κύριος των κτημάτων, και ο οποίος είχε την ανάγκη της εργασίας των ραγιάδων χριστιανών του χωριού. Εκ τούτου η τουρκική τυραννία υπήρξε συγκαταβατικότερη.

Σήμερα το χωριό έχει περίπου 300 κατοίκους.